9 november: val van de Muur

Mijn nieuwe column op de website van het weekblad Binnenlands Bestuur gaat over de val van de Muur, vandaag twintig jaar geleden.

Het kan niemand zijn ontgaan want de aandacht in de media is overweldigend geweest: twintig jaar geleden viel de Muur die Oost- en West-Berlijn gescheiden hield en daarmee de communistische wereld en het vrije Westen. Met de val van de Muur kwam er een einde aan de Koude Oorlog. Waar die val het begin van was, is nog steeds niet duidelijk.

Als je met jongeren aan de praat raakt over de Koude Oorlog, is het altijd moeilijk iets van het levensgevoel uit de jaren tachtig over te dragen. Dat het bij geschiedenis en aardrijkskunde op de middelbare school vooral over de Russische Revolutie ging, over dat rare land Rusland, over sovchozen en kolchozen en over de dreiging die van dat alles uit ging, is haast niet meer voor te stellen. Ook niet dat je soms in je schoolbank ineenkromp bij verhalen over de dreiging van een nucleair conflict. Another brick in the wall van Pink Floyd was niet voor niets dé hit uit die jaren.

In oktober 1981, ik zat toen in de vierde klas van een Rotterdams lyceum, gingen we met werkweek naar Berlijn. Dat was zeer indrukwekkend: het bezoek aan checkpoint Charlie, het overschrijden van de grens naar Oost-Berlijn, de politiehokjes op de trottoirs van alle straten, het was van een beklemming die alleen door de lectuur van Bend Sinister van Vladimir Nabokov navoelbaar is (Het boek verscheen in 1947 en is in 1990 in het Nederlands vertaald onder de titel Gebroken schild.) Je moest geld wisselen, maar je kreeg ze niet op, die (als ik me goed herinner) 100 Oostduitse marken. Er was niets te koop, zelfs niet in de boekwinkels, waar alleen het verzameld werk van Lenin en Marx uitgestald stond.

Enkele jaren later, als dienstplichtig soldaat, kregen we al in onze eerste week op de kazerne een film te zien over de verzengende ravages die atoombommen aanrichten (opgenomen in een woestijn in de Verenigde Staten). De angstaanjagende film diende ons te motiveren om de Noordduitse hoogvlakte manmoedig te verdedigen op het moment dat de Russische horden – en dat kon elk moment gebeuren – ons land zouden willen binnenvallen.

De Muur viel in mijn studententijd. In Utrecht volgde ik destijds de colleges van Maarten van Rossem, die later erg beroemd zou worden, zó beroemd dat hij het zich nu kan permitteren om lijstduwer te worden voor de PvdA. Van Rossem gaf glasheldere colleges over geopolitieke ontwikkelingen. Dat de grote tweedeling in de wereld tussen het communisme en het vrije liberale Westen spoedig tot een einde zou komen, was al wel duidelijk. We wisten alleen niet hóe spoedig, en we wisten vooral niet wat er voor in de plaats zou komen: onoverzichtelijkheid die tot chaos en anarchie zou leiden?

De val van de Muur leek in ieder geval de definitieve triomf van kapitalisme en liberalisme te zijn. Jammer alleen, dat het boek dat de eerste grondige analyse van de wereldpolitieke omwenteling van twintig jaar geleden bood – Het einde van de geschiedenis en de laatste mens van Francis Fukuyama – ondanks de optimistische titel veel pessimistischer was dan de titel leek te suggereren. We waren in een nieuwe vrije en liberale wereld beland. Maar zou iedereen in die wereld aankomen, en zou iedereen die in die wereld aangekomen was, het er uithouden of zich gaan vervelen en die wereld weer verlaten?

We weten nu dat de islam deze wereld niet accepteert. Van de jaren negentig herinner ik me in dit verband vooral de overleggen in de Tweede Kamer over een nieuwe taak voor de NAVO. De suggestie dat de bestrijding van islamitisch radicalisme die nieuwe taak zou zijn, werd lacherig afgewezen als de smoes van een organisatie om de nieuwe wereldorde te overleven.

Twintig jaar na de val van de Muur zijn we eigenlijk nog steeds bezig om onze luiheid uit de jaren negentig te corrigeren.