Jan Peter en de intellectuelen

Wat zegt het over de staat van een land wanneer de premier zich in persoonlijke brieven tot zijn landgenoten wendt, en via hen tot de kiezers, en daarin de meest wereldvreemde taal uitslaat?

Vrijwel iedere zichzelf serieus nemende politicus publiceert dezer dagen een boek, en zo ook Balkenende. Ze willen iets van zichzelf laten zien, hoe aardig, vrolijk en optimistisch ze zijn, en hoe ze over van alles en nog wat denken. Balkenende doet dat in de vorm van 28 brieven, gericht aan een zeer uiteenlopend publiek: van een Rotterdamse visboer tot de voorzitter van de Europese Commissie.

Er staat ook een brief in aan de schrijver Harry Mulisch, maar ‘bij gebrek aan beter’. Want Balkenende was eigenlijk op zoek naar het adres van ‘de Nederlandse intelligentia’ om zijn ‘nood te klagen’ over ‘de geringe bijdrage’ van ‘onze intellectuelen, onze kunstenaars’ aan het publieke debat. ‘Waar zijn die boeiende, splijtende, controversiële, politiserende vergezichten over hoe het nog beter kan? Hoe het anders moet?’ Het is zo ‘verfrissend’ om als politicus - ‘gevangen’ als die zit in regeltjes, cijfers, compromissen en ander ongemak - met een ‘brede visie’ geconfronteerd te worden.

Je weet toch niet wat je leest. In de eerste plaats is de keuze voor Mulisch wel een hoogst ongelukkige. Niet alleen vanwege het rijke communistische verleden van deze schrijver en zijn uitstapjes naar het Cubaanse paradijs. Balkenende zelf hekelt in zijn brief de ‘taxatiefouten’ van de fellow travellers met de terreur van linkse regimes, en lijkt in die passage zowaar iets van ironie aan de dag te leggen. Maar deze zelfde Mulisch heeft ook bekend dat hij na 9/11 de wereld niet meer begrijpt. Verwacht van hem dus geen visie, en richt je brief dus niet aan hem.

Nog opmerkelijker, in de tweede plaats, is de klacht van onze minister-president. Zijn verwijt aan de Nederlandse intellectuelen is natuurlijk volstrekt onzinnig. Alleen iemand die zich de afgelopen jaren stelselmatig heeft afgesloten van radio, TV, de kranten en weeklbladen, kan de stelling volhouden dat schrijvers en denkers niets van zich hebben laten horen. Er zijn scherpe polemieken over tal van onderwerpen gevoerd. En wie kan ontkennen dat die debatten ‘splijtend, controversieel en politiserend’ zijn geweest?

Alleen vonden Balkenende en zijn kabinetsleden die bijdrage van intellectuelen helemaal niet zo ‘boeiend’. Rond de Europese Grondwet is vorig jaar maandenlang verhit gedebatteerd, waarbij de scheidslijn tussen voor- en tegenstanders, boeiend genoeg, dwars door traditionele scheidslijnen heen liep. Maar de bijdrage van Balkenende en zijn ministers bestond slechts in het uiten van dreigementen over een terugkeer van concentratiekampen en het ineenstorten van ons elektriciteitsnet.

Indringender nog was de discussie over de islam en de relatie tussen bepaalde stromingen binnen deze geloofsrichting en de aanslagen en moorden van de afgelopen jaren. Maar de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid kwam eerder dit jaar met het rapport Dynamiek in islamitisch activisme waarin de zorgen op dit punt onnodig en overbodig werden verklaard, en stelde een medewerker vrij om vooraanstaande islamcritici als Afshin Ellian en Ayaan Hirsi Ali de mond te gaan snoeren.

Ayaan Hirsi Ali heeft Balkenende in april om een reactie op het rapport gevraagd en hem uitgedaagd tot een debat. Balkenende heeft daarna nooit meer iets van zich laten horen.

In plaats van een brief aan Mulisch had de premier een brief aan Paul Cliteur moeten schrijven, waarin hij als premier zijn spijt betuigt over zijn gebrek aan interesse voor alle ‘boeiende’ bijdragen van intellectuelen, en voor het gebrek aan bescherming van intellectuelen die met het geven van hun mening de afgelopen jaren zelfs fysiek gevaar hebben gelopen en zich om die reden genoodzaakt zagen het debat te mijden.

*) Een versie van dit stuk verscheen eerder in Binnenlands Bestuur.