Ongerijmd politiek correct

Recensie van: Frans Verhagen: The American Way: wat Nederland kan leren van het meest succesvolle immigratieland, Nieuw Amsterdam, € 18,50*

Aan de vooravond van de Kamerverkiezingen lijken de zekerheden groot, maar zijn ze dat allerminst. Iedereen zegt en schrijft dat het (gewoon weer) gaat om een tweestrijd tussen PvdA en CDA, en dat de grote machtsvraag alle stemmen naar zich toe zal zuigen en daarmee een kaalslag op de rechter- en linkervleugel van het politieke spectrum zal veroorzaken. De peilingen lijken deze profeten gelijk te geven. Op links weet de SP zich weliswaar te handhaven en zelfs onstuimig te groeien, maar GroenLinks en D66 verschrompelen, en op rechts staan de partijen van Pastors en Wilders op een zetel of wat. En vooral dat laatste roept vragen op.

Want wie de StemWijzer bezoekt en daar de gegevens over de uitgebrachte adviezen bekijkt, stelt vast dat Pastors en Wilders daar op ruim 40 zetels staan. En alhoewel de raadgevingen van de StemWijzer door het antwoord op 30 inhoudelijke vragen wordt bepaald, en iedereen weet dat de uiteindelijke keuze in het stemhokje ook door hele andere zaken wordt ingegeven – zoals het smoel van de lijsttrekker, en de vraag wat de ouders ook al weer stemden –, toont het verschil tussen de peilingen en de adviezen wel aan dat we in Nederland nog altijd te kampen hebben met een representatieprobleem. Dat, met andere woorden, de kloof nog altijd gaapt.

De inhoudelijke voorkeur van veel stemmers voor de partijen van Pastors en Wilders vloeit ongetwijfeld voort uit de standpunten die zij innemen bij de grote vraagstukken rond immigratie en integratie. De grote partijen denken daarentegen dat zij het daarover helemaal niet meer hoeven te hebben. Die onderwerpen zijn inmiddels voorwerp van ‘beleid in uitvoering’, denkt men, en vervolgens gaat men over tot het hakketakken over de bejaardenbelasting.

Als de meeste politici het er dan niet over willen hebben, terwijl het zo’n aantoonbaar belangrijk zo niet het belangrijkste onderwerp is, dan is het vooral zaak dat het debat en de opinievorming erover onverminderd doorgaan. Het nieuwe boek van Frans Verhagen over Amerika als immigratieland en de vraag wat Nederland daarvan kan leren, is dus zeer welkom. Al snijdt de intellectueel de historicus de pas af op het moment dat Verhagen zijn aanbevelingen gaat formuleren.

Verhagen was jarenlang Amerika-correspondent voor een aantal bladen, en is vooral bekend geworden door het fraaie, helaas, helaas ter ziele gegane tijdschrift Amerika en het boek Bush is dom en 37 andere clichés over Amerika. Verhagen runt nu een website (amerika.nl), waarop hij onder andere een politiek dagboek bijhoudt waarin hij met enig zichtbaar genoegen flink hard uithaalt naar minister Verdonk, Afshin Ellian en ‘medetrommelaars als de Boekestijns’.

Verhagens nieuwste pennenvrucht is eigenlijk wel een lekker, fraai geïllustreerd boek. En het gaat over zaken die haast een bepaalde emotie oproepen. Het Vrijheidsbeeld, Ellis Island, Manhattan! Als kleinzoon van een in Hoboken (N.J.) geboren immigrant neem je zo’n boek haast als vanzelf met een zekere gretigheid ter hand. Het onderwerp is oneindig fascinerend: de geschiedenis van de Verenigde Staten als een land dat al sinds de zeventiende eeuw ervaring heeft met immigratie en integratie, dat miljoenen Duitsers, Britten, Chinezen en Russen, en ook honderdduizenden Nederlanders heeft opgevangen. Mensen van verschillende rassen, culturen en geloofsovertuigingen. Alhoewel die geschiedenis episoden van racisme en vreemdelingenhaat heeft gekend, en de ‘domme’ Duitsers en katholieke Ieren rond 1845 en de arme joden uit Rusland rond 1910 zeker niet allerhartelijkst zijn verwelkomd, is de integratie van al die miljoenen uiteindelijk succesvol verlopen. Ze werden allemaal Amerikaan.

Verhagen beschrijft het met vaart en kennis van zaken. Maar hij heeft zich niet tot een beschrijving en analyse van de Amerikaanse immigratiegeschiedenis beperkt. Op grond van de manier waarop de integratie van al die culturen en etnische identiteiten zich in Amerika heeft voltrokken, voorspelt Verhagen dat het zo ook in Nederland zal gaan. Een beetje geduld hebben, het gaat allemaal vanzelf, als een autonoom proces, een natuurlijke wetmatigheid die je vooral niet met beleid moet verstoren. Het duurt een generatie of drie, vier, vijf, maar dan hebben we het wel gehad en hebben de immigranten zich losgemaakt van hun oorspronkelijke cultuur. En Verhagen ziet er verlangend naar uit: ‘een Istanbul aan de A-10, een Marrakesh in West of klein-Tanger in de Baarsjes’.

De verschillen tussen de Amerikaanse en Nederlandse samenleving zijn net iets te groot voor zoveel optimisme. Ruim een jaar geleden bracht een groep Amerikaanse politici en intellectuelen een bezoek aan Nederland om de staat van onze multiculturele samenleving zelf eens te komen opnemen. Aan het einde van het reisje waren zij tamelijk somber. Onze verzorgingsstaat en ons gebrek aan een nationale identiteit heeft een parallelle samenleving geschapen die een gevangenis van achterstand dreigt te blijven. En we waren veel te naïef in onze omgang met de Islam. Bij een bezoek aan een ‘voorbeeldige’ Turkse moskee in Rotterdam, reageerde een Amerikaanse Arabist op het sussende pr-praatje van een woordvoerder van de moskee met de vraag wat het verzamelde werk van Said Qutb dan in de bibliotheek deed.

Verhagen is zich bewust van belangrijke verschillen. Dat de meeste Nederlandse immigranten moslims uit Anatolië en het Riftgebergte zijn, is volgens Verhagen overigens niet van belang. Die katholieken die in de negentiende eeuw naar Amerika kwamen, vormden een veel homogenere en meer autoritaire bevolkingsgroep dan onze islamitische gemeenschap. ‘Het is moeilijk in te schatten van zo’n historische afstand, maar ik krijg de indruk dat de paus, met zijn door jezuïeten geleide leger willoze volgelingen, voor Amerikanen in 1840 heel wat bedreigender overkwam dan de islam voor ons. Eerlijk gezegd kan ik me dat ook beter voorstellen’. En onze moslims zullen vanzelf seculariseren. Om zijn optimisme vol te kunnen houden geeft Verhagen de voorkeur aan een voorstelling op grond van een inschatting en een indruk, en komt hij niet toe aan een serieuze overweging van het ondemocratische en anti-westerse karakter van bepaalde interpretaties van de islam, wat dit geloof toch echt van het katholicisme onderscheidt.

Maar Verhagen prijst wel – hij zij daarvoor geprezen - de Amerikaanse dynamiek en ondernemingszin, die mensen uitdaagt hun beste kwaliteiten aan te spreken, en hij laat zich misprijzend uit over de Nederlandse ‘sloomheid en initiatiefloosheid’. Onze verzorgingsstaat is een rem op de ontwikkeling van álle Nederlanders, maar vooral ook van immigranten en hun kinderen. Bovendien kennen Amerikanen hun identiteit en zijn zij er trots op. Bij Nederlanders leidt de vraag naar hun identiteit tot een verward stilzwijgen. Helaas ziet Verhagen dat niet als een urgente kwestie. ‘Laten we daar eens een behoorlijke discussie over voeren’.

Verhagen kent dus de verschillen, en zegt daarmee in feite dat de voorwaarden die van Amerika een succesvol immigratieland hebben gemaakt, in Nederland ontbreken. Toch moet Nederland een immigratieland worden, of beter: erkennen dat we dat al zijn, en zich vooral geen zorgen maken. ‘Het komt vanzelf wel goed’. Een foto van zijn twee zoontjes en hun etnische vriendjes toont immers aan hoever de Nederlandse assimilatie al is gevorderd.

Nu is Verhagen ongetwijfeld een intelligente man. De ongerijmdheid van de relatie tussen de aangedragen feiten en de gedane aanbevelingen is echter zo opvallend dat alleen ideologische vooringenomenheid de publieke man kan hebben doen besluiten om de historicus in hem het zwijgen op te leggen.

*) Een versie van deze recensie verscheen eerder in HP/De Tijd.