Weimar in aanbouw (deel 1)

De formatieonderhandelingen zijn deze week onder leiding van Herman Wijffels hoopvol voortgezet, maar wie scherp toeziet kan alleen maar concluderen dat de huidige constitutionele crisis om iets meer vraagt dan een nieuw kabinetje van CDA en PvdA met de frivole gristenen van de ChristenUnie.

Door een ontluisterend gebrek aan tact en ernst heeft de nieuwe linkse meerderheid in de Tweede Kamer, aangevoerd door verliezer Bos, het huidige demissionaire kabinet tot ingrijpende beslissingen gedwongen die haaks staan op het beleid dat het in missionaire status heeft gevoerd - en daarmee tot een gebrek aan terughoudendheid waarop diezelfde Bos juist altijd had aangedrongen. In afwachting van een generaal pardon (zo stond het in het dictum van de motie) is besloten af te zien van verdere uitzetting van uitgeprocedeerde asielzoekers.

De impasse die dreigde toen het aanvankelijk weigerachtige kabinet een motie van afkeuring tegen minister Verdonk kreeg opgediend, is met twee noodgrepen opgelost. Maar die noodgrepen waren even zovele schendingen van regels die in het politieke verkeer tot dan heilig waren.

De eerste noodgreep was dat Verdonk gewoon bleef zitten, terwijl een minister die het vertrouwen van het parlement verspeelt, tot eind vorig jaar de gewoonte had op te stappen.

De tweede noodgreep bestond erin dat het kabinet – nadat het de portefeuille van Verdonk zodanig had uitgekleed dat zij in feite naar huis is gestuurd – de grondwettelijk vastgelegde regel van de eenheid van beleid maar ging schenden door van de VVD-ministers te accepteren dat die de radicale koerswijziging niet accepteerden.

Die regel van de eenheid van het kabinetsbeleid is een voorwaarde waaraan voldaan moet zijn wil een volksvertegenwoordiging een regering überhaupt kunnen controleren. En als de Kamer dat al zou kunnen en het gecontroleerde beleid zou afkeuren, moet het vanaf nu niet verbaasd opkijken dat een minister desondanks gewoon blijft zitten.

Deze crisis in onze constitutie is geen incident – al doen alle betrokkenen het in feite af als een bagatel – maar legt bloot dat ons bestel niet meer past bij de verander(en)de maatschappelijke verhoudingen. Dat bestel kraakt nu in zijn voegen, en omdat het zich heeft losgeweekt van de samenleving en ten prooi valt aan radicaliserende vleugels, is de conclusie niet overdreven dat we met z’n allen bezig zijn Weimar te herstichten.

Dat bestel van ons is in de eerste plaats gebaseerd op de afspraak tussen de kroon en de politiek dat de kroon de macht behoudt en deze aan de politici verpacht. Dat noemen we dan de ministeriële verantwoordelijkheid die politici verantwoordelijk en de koning onschendbaar maakt.

De pachters van de macht hebben de ruimte die zij kregen gebruikt om hun eigen groepen te mobiliseren, en de élite van deze zuilen in discussie met elkaar te brengen, de verscheidene deelbelangen tegen elkaar af te wegen en een consensus te vinden.

De vlucht uit het midden – het verlies van de drie grote traditionele partijen CDA, PvdA en VVD – en de versterking van de vleugels – de nieuwe aanhang van het nationalistische socialisme van de SP en het liberale nationalisme van de PVV –heeft de oude vorm van representatie ondermijnd. De ontzuiling heeft een point of no return bereikt en overschreden. Dat is vervelend omdat een machtige SP Nederland in een rode hel zal veranderen, en omdat de PVV de belichaming van een paniekerig soort van conservatisme is dat een middenpositie tussen prudent conservatisme en fascisme inneemt met een natuurlijke neiging tot de laatste stroming.

Maar zolang de grote drie – als partijen die uit niet meer bestaande zuilen zijn voortgekomen en nu doelen op zich zijn geworden – daaruit niet de juiste les trekken, en de interne verdeeldheid blijven verhullen en valse tegenstellingen in stand blijven houden, tegenstellingen die niet samenvallen met de werkelijke fronten zoals die in de samenleving zelf al lang zijn onderkend, zal blijvende vervreemding tussen politiek en burger, en daarmee blijvende polarisering en onregeerbaarheid, het gevolg zijn.

Het bestaande systeem houdt ons dus in gijzeling, en dat kan niet de bedoeling zijn. Een verandering van ons kiesstelsel is dus meer dan ooit geboden, opdat een ruime en daadkrachtige meerderheid in het parlement en een helder geprofileerde oppositie helderheid en daadkracht kunnen terugbrengen.

Maar hoe ziet zo’n nieuw stelsel eruit?

(Wordt vervolgd)

*) Een versie van dit stuk is aangeboden aan Binnenlands Bestuur.