Dubbele nationaliteit is een gedrocht

Interview met Twan Tak door Bart Jan Spruyt*

Nebahat Albayrak kan niet vrijuit spreken. Dat krijg je als iemand onderdaan van twee soevereine staten is. Deze kwestie is aan de orde nu Kamer-voorzitter Gerdi Verbeet (PvdA) vorige week een motie van PVVKamerlid Sietse Fritsma tegenhield. De PVV wilde verhinderen dat Albayrak en Ahmed Aboutaleb (beiden PvdA) vanwege hun dubbele nationaliteit staatssecretaris in het nieuwe kabinet zouden worden. Verbeets interventie heeft tot kritiek geleid, zonder dat de discussie een stap verder is gekomen. Een interview met Twan Tak (1942), hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit Maastricht.

Hoe hebben wij dat in Nederland eigenlijk geregeld, die kwestie van de dubbele nationaliteit van politici?
Dat is nu precies het probleem: we hebben het níet geregeld. Vroeger hadden we een ‘Wet regelende de benoembaarheid van vreemdelingen tot landsbedieningen’. Die wet dateert van 4 juni 1858; wat er precies in stond, weet ik niet eens, maar in elk geval staat als een paal boven water dat onze voorouders dit probleem hadden geregeld. Die wet is in 1988 ingetrokken, zonder dat er iets voor in de plaats is gekomen. Er zijn nu wel specifieke regelingen voor bijvoorbeeld rechters en militairen, maar er zijn geen algemene regels meer. En dus is alles open en onduidelijk, en dus heeft iedereen gelijk. Die situatie is volstrekt belachelijk. We hebben het hier over de hoogste functies binnen de staat, en wie daarin precies kunnen worden benoemd, en dat hebben we niet eens zorgvuldig geregeld.

Welke problemen zouden er volgens u kunnen ontstaan?
Laten we eerst onder ogen zien dat een wet normen dient te stellen die door iedereen als logisch en rechtvaardig worden ervaren. Wouter Bos benadrukt dezer dagen nogal sterk dat de politiek en dus de wetgever in principe alles kan. Ja, natuurlijk. We kunnen zelfs bij wet gaan bepalen dat de Bijbel of de Koran de hoogste wet is waaraan iedereen zich dient te houden. Maar daarvoor is de wet niet bedoeld. Het is net zoiets als een crucifix gebruiken om hout te hakken. De vereenzelviging van recht en politiek leidt tot een oneigenlijk gebruik van het recht.

Goed, maar wat is volgens u dan logisch en rechtvaardig met betrekking tot die kwestie van de dubbele nationaliteit?
Een dubbele nationaliteit is logisch net zo onmogelijk als een dubbele sekse of een dubbele religie. En wat onmogelijk is, moet je niet per decreet alsnog voor mogelijk verklaren. Het is belachelijke onzin. Want laten we niet vergeten: het hebben van een nationaliteit betekent dat je onderdaan bent van één bepaalde, soevereine staat. Die binding tussen overheid en onderdaan is iets unieks. Bij iemand die een dubbele nationaliteit heeft, staat niet vast van welke soevereine staat hij onderdaan is, en dat kan niet. Dat er zoiets als een ‘dubbele nationaliteit’ is gekomen, is alleen maar het gevolg van tekortschietende regelgeving, nationaal en internationaal. Dat deze onduidelijkheid tot problemen en schade zou leiden, is al lang voorzienbaar geweest, en ze komt nu ineens aan het licht, nu de politieke pleister van het probleem af is getrokken.

Schade?
Ja natuurlijk, er is inmiddels onherstelbare schade aangericht. Die is toegebracht aan de democratie. Een voorzitster van de Tweede Kamer bestaat het om de microfoon dicht te draaien wanneer een volksvertegenwoordiger een probleem dat reëel en urgent is, aan de orde stelt. Bovendien staat die man daar namens een miljoen kiezers die hun stem op de PVV hebben uitgebracht. Dat kan niet en dat mag niet. De schade is ook groot voor de twee politici, Albayrak en Aboutaleb, die zich verkiesbaar en benoembaar hebben gesteld en zich nu gedegradeerd zien tot proefkonijnen in een discussie die al lang beslecht had moeten zijn – niet door pleisters te plakken maar door een grondige wetenschappelijke analyse van alle aspecten van de kwestie. Maar met wetenschappelijke adviezen wordt tegenwoordig weinig meer gedaan; als die al worden uitgebracht, want zelfs kopstukken van de Raad van State hebben de kwestie als minister blijkbaar niet principieel aan de orde gesteld. En als de politiek over het recht gaat heersen, ontstaan er geheid problemen. Politiek is immers een ander woord voor haalbaarheid, en die nationaliteitenkwestie ligt nu eenmaal zeer gevoelig. Dat geldt niet alleen voor de dubbele nationaliteit van politici, maar ook van burgers in het algemeen. De geschiedenis daarvan, vanaf de discussie die Hirsch Ballin in 1991 ontketende, tot de beslechting ervan in de Eerste Kamer in 1997, is een puur politiek verhaal, waarbij de politieke wenselijkheid en niet de logica en de juridische zuiverheid de gang van zaken heeft bepaald.

Maar wat zijn volgens u dan precies de problemen?
Het belangrijkste probleem is een conflict van plichten. De relatie tussen staat en onderdaan kent niet alleen rechten maar ook plichten. Wie onderdaan is van één bepaalde soevereine staat, ontleent daaraan niet alleen voordelen maar ook lasten en plichten. Je kunt bij een dubbele nationaliteit rechten gaan opstapelen, maar je moet ook rekening houden met botsende plichten. Iemand met een dubbele nationaliteit is immers onderdaan van twee rechtssystemen, met ook twee systemen van plichten. En dat leidt al snel tot botsingen. Een dubbele nationaliteit suggereert in feite dat het feit dat je onderdaan bent van land X geen consequenties heeft voor het feit dat je ook onderdaan bent van het land Y. Met andere woorden: je Nederlanderschap heeft geen consequenties voor de eisen die de Marokkaanse nationaliteit aan jou als onderdaan stelt. Maar waar moet iemand dan zijn militaire dienstplicht vervullen? Hoe zit het met belastingen en uitkeringen? En wat doen we wanneer land X een straf stelt op de beschadiging van de belangen van de staat, terwijl dat in land Y allerminst zo gezien wordt en een bepaald standpunt dat door land X als schadelijk wordt ervaren, in land Y juist zeer gewenst is.

Dat lijkt me een abstracte manier om te zeggen dat mevrouw Albayrak wel heel stil werd toen haar Turkse nationaliteit haar belette de Armeense kwestie als genocide te bestempelen, terwijl dat in Nederland toch niet ongebruikelijk is, en dat haar dubbele nationaliteit dus tot een beperking van haar vrijheid, in het bijzonder van haar vrijheid van meningsuiting, leidde.
Juist, maar als wetenschapper ben ik nu eenmaal gewoon in abstracties te spreken.

Hoe kunnen we deze problemen gaan oplossen?
Omdat de kwestie van de nationaliteit, zoals het woord al zegt, een zaak is van de soevereine staten zelf, kunnen wij een land als Marokko bijvoorbeeld niet voorschrijven hoe dat land het moet regelen. Dus is er internationaal overleg nodig, ook al leidt dat tot veel diplomatiek geruzie. Maar de manier waarop de relatie tussen Nederland en Marokko op dit punt nu geregeld is, is volstrekt onacceptabel. Marokko geeft alle nazaten van geëmigreerde burgers automatisch de Marokkaanse nationaliteit, en die kunnen daar niet vanaf komen, zelfs niet als ze dat graag willen. Hoe aanvaardbaar is dat? Ze willen hen als burgers houden, maar tegelijkertijd geen last van hen hebben. Dat ondergraaft het principe van de wederkerigheid van het recht. En indien Marokko zijn beleid op dit punt niet wil herzien, dan moeten we gewoon heel duidelijk zeggen: als jullie deze mensen de Marokkaanse nationaliteit blijven opleggen, dan kunnen wij mensen van Marokkaanse komaf het Nederlanderschap niet meer toekennen. Zoals we hun ook geen sekse of religie erbij kunnen geven.

De conclusie is dus dat een dubbele nationaliteit ongewenst is?
Een dubbele nationaliteit is in het algemeen ongewenst, en in het bijzonder voor landelijke politici. Een dubbele nationaliteit is juridisch en logisch onmogelijk, een gedrocht, en ze leidt in de praktijk tot botsende plichten, die zichtbaar worden zodra de politieke pleister van het probleem af wordt gehaald. Het gaat hier om een zeer gevoelig onderwerp, en we hebben tot nog toe gezien dat de emoties, en met name religieus gevoede emoties, de boventoon hebben gevoerd. Laten we rationeel denkende mensen blijven, want in het recht gaat het om gedragsnormen die je van elkaar verwacht en ook eist, en die normen kunnen alleen op algemeen menselijke en rationele basis worden vastgesteld. Maar de redelijkheid is tegenwoordig ver te zoeken. Indien we wat rationeler waren geweest, zou er ook voor dit probleem al lang een oplossing zijn bedacht.

*) Verschenen in Opinio.